Ҳанбаҟәыҵуеи ҳхатәы зин ҳара ҳхала аилагара?

Аҧсуа бызшәа шьаҭас измоу аҵаратә система хымҧада ишаҳҭаху, иахьа абызшәа ахархәара иацу апроблемақәеи дырзааҭгылоит Sputnik аналитик, ажурналист Нонна Ҭхәазҧҳа.

Аҭагылазаашьа аҽаҧсахуам, ишыҟац иаанхоит. Ҳхатәы бызшәа, ҳаҧсшәа актәи аҭыҧ аҿы игылам. Азҵаара цәырҵуеит: "Зымаҵ ҳуа дызусҭада?" Аҧсуа жәлар аганахь иныжьны егьырҭ амилаҭқәа рымаҵ ҳуазшәа ауп иахьатәи ҳҭагылазаашьа шыҟоу. Аҧсуа ҳәынҭқарра иашьагәыҭу аҧсуа етнос ауп, аҳәынҭқарратә бызшәагьы аҧсшәоуп, уи Аҧсны Аконституциа 6-тәи ахәҭаҷ аҿы иарбоуп. Аха иабанӡанаҳагӡо? 

Ақыҭақәа рҿы макьана аҧсшәа уаҳауеит, аха уаҟагьы иалалахьеит атәым бызшәа, уи анырра ӷәӷәоуп. Ажәакала, ибжамҽамны ауп аҧсышәала ишцәажәо ҳаҧсуа қыҭақәа реиҳаракгьы. Аҿар уа иаангылаӡом, ақалақьқәа рахь еихеит. Ақалақь аҟны иарбан усҳәарҭазаалак, ахәыҷбаҳча инаркны иреиҳау аусҳәарҭа аҟынӡа, аҳәынҭқарратә бызшәа ишақәнагоу еиҧш афункциа нанагӡом, даара ихьысҳаны иҟоуп. Ари раҧхьаӡа иргыланы зинеилагароуп, ззин еилагоугьы аҧсуа жәлар ҳауп. Аха иџьоушьаша, еилазгогьы ҳара ҳхаҭақәа ҳауп, атәымуаа ракәӡам. Ҳбызшәа азакәан ишаҳәо еиҧш аус ауртә ҳныҟәаӡом. Иахьала, абра аҧсуаа ҳада аӡәгьы хара имаӡам. Аха ари аҟара даҽа бызшәак иаҳаршьцылаз, иҳаланхо, уаҵәы ҳбызшәа ахархәара ишахәҭоу азакәан ҧшра аҳҭар, иаҳҿагыло иалагар ауеит, "ҳара иаҳзеилкаауам" ҳәа. Уаҟагь дара ахара роуӡом, ҳара ианаамҭоу ҳбызшәа ҳазхьамҧшыр, ҳхы пату ақәҳамҵар. 

Иҟоуп агәаанагара, уажәадагьы иҳаҩсхьоу аамҭақәа рзы ҳҭоурых аҿы аҧсуа бызшәа ахархәара ауадаҩрақәа азцәырҵуан ҳәа. Абри аҩыза агәаанагара ақәшаҳаҭхара мариам. Избанзар иахьатәи аҭагылазаашьа аҩызаҵәҟьа ҟамлацызт. Аҧсуаа ҳхала ҳбызшәа мап ацәкра ҳаҿуп. Уаанӡатәи аамҭақәа рзы, зегь раҧхьа иргыланы, ҳҳәынҭқарра аҵакырадгьылқәа уажәы изҭаку аҳәаақәа ирҭакымызт, урҭ еиҳа иҭбаан. Ҿырҧштәыс иаҳгап 150 шықәса раҧхьатәи аамҭа. Усҟан ҳхыҧхьаӡарагьы акыр еиҳан, аҵакырадгьылгьы еиҳан: Егры инаркны Шәачанӡа аҧсшәа акәын иуаҳауаз, нас акәын ҳашьцәа аубыхцәа, аедыгьцәа рбызшәа уаҳауа уаналагоз. 

Ииашоуп, ҳадгьыл ахь есымша атәымуаа аанагон. Урҭ рылаҧш Аҧсны иадхаланы иҟан, аха рбызшәақәа араҟа рымҽхак рзырҭбаауамызт. Амшын аҧшаҳәа иаҧныз аҭыҧқәа рҿы ахәаахәҭартә-еилибакааратә функциақәак нарыгӡон акәымзар. Аҧсуаа ақыҭақәа ракәын изыдҳәалаз, дара-дара злеицәажәозгьы аҧсшәа акәын. 

Иаҳхаҳмыршҭып насгьы усҟантәи аамҭақәа рҟынӡа ага, ашьха ықәырҭәаан аҧсуаа шынхоз. Аха акыраамҭа убас агәра ҳдыргон, иахьатәи ҳхыҧхьаӡареи ҳҵакырадгьыли ирҭагӡаноуп ҳашхәыцуа, зны ҳабдуцәа "Аҧсны ҟьаҟьа дуӡӡа" шырҳәоз, уи ззырҳәоз ҳазхәыцӡом.

XX-тәи ашәышықәсазы ауп аҧсуаа дара-дара еилибакаагас даҽа бызшәақәак шьҭырхуа ианалага. Уаанӡа аҧсуаа иааидкыланы аҧсышәала акәын ишеилибакаауаз. Убри ауп ҳаиқәзырхазгьы, иахьа уажәраанӡа ҳазлааизгьы. Ҳазну аамҭазы аурыс бызшәа шҳалаҵәо еиҧш ахаангьы даҽа бызшәак ара имыҿиацызт. Уи ҳақалақьқәа рҿы аҽышьақәнарӷәӷәан, ҳқыҭақәа ирылало иалагеит. Ақыҭақәа рҿы ҩырак џьара иананырҵо, урысшәалоуп ишану, еиҳарак ахәаахәҭра иадҳәалоу. Аҧсуаа рыда аӡәгьы дынхаӡом, аха урысшәала иануп. Арҭқәа ахылаҧшра ҳәа акгьы рымаӡам, дара рхала ицоит… 

Аурыс бызшәа мчыла аӡәгьы иҳадигалаӡом, ҳара ҳхатәы гәаҧхарала ауп зегьы шыҟаҳҵо. Аха уаҵәы иҟалоит ихьшәахар. Абызшәеи, акультуреи, ақьабзқәеи роуп ажәлар хаз жәларны иҟазҵо. Ҳбызшәа иахьа ҳхы ишаҳархәо иахьакәым ҳкылнагар алшоит.

Зегьы ибзианы еилкааны иҳамазароуп ҳхатәы бызшәа ҳмилаҭтә хдырра агәыцә шакәу. Иззеилымкаауа еилызкаауа ирарҳәароуп, идеилдыркаароуп. Амала, иџьоушьаша, аҧсшәа здыруа роуп есымша ари апроблема иалацәажәо, иазхьаауа. Иззымдыруа акы рҳәо уаҳаӡом. Еилкаауп, иацәыҧхашьоит, аха апроблема шыҟоу, уи шыӡбатәу уҳәа изакәызаалак акгьы иалацәажәом. Ажәакала, ҳбызшәа апроблема, хбызшәа иахьахьуа бзиаӡаны избарҭоу иара абызшәа здыруа роуп. Аӡбара зылшогьы дара роуп.

Аӡбара ҳалагароуп ахәыҷы изырҳәо агарашәа инаркны, ашәҵатәы, афатәқәа, ахәмаргақәа, аҵара, ҳфольклор ирыдҳәалоу зегьы ҳхатәы бызшәала еиҵагыло абиҧарақәа рызнагарала. Урҭқәа рганахьала ҳаиҵаханы ҳаҟоуп. Иахьала ақалақьқәа рҟны аҧсуа хәыҷқәа зларааӡо атәым бызшәоуп, атәым культуроуп, атәым лакәқәа роуп. Арҭ зегьы ахәыҷы ихдырра ашьақәгылараҿы анырра ӷәӷәа шыҟарҵо зегьы еицырдыруеит. Зхатәы бызшәа ззымдыруа, зхатәы культура тәымбызшәала издыруа ауаҩы дышуаҩыбжоугьы идыру акоуп. Даҽакуп – уи аус ахьынӡадаҳуло. Дызхылҵыз иуаажәлар рбызшәа ззымдыруа ауаҩы иахьынӡахәҭоу дрыхәҭакны дзыҟалаӡом. Ари ус акәым ҳәа иамазкуа ҟалашт, аха аҧсшәа бзианы изныруа уи шиашоу, хьаҳә-хьачарада ибарҭоуп.

Ари ас изыҟало аҭак марианы иузҳәом. Акы мацара акәӡам, ара иеидҳәалоу афакторқәа рацәоуп. Ахдырра ахьынӡаҳараку, нас аҵара. Иахьала макьана иҳамаӡам инагӡоу аҧсуа школ. Иара изымдырӡакәа ахәыҷы ихдырра шәуеит ҩ-культурак рыбжьара: акы аҧсышәала идыргалоит, даҽакы – урысшәала. Ашкол аҧсыуазар, аҧсуа системала аус аус ауазароуп, иаурысзар – аурыс системала. Даҽкала иуҳәозар, аҧсуа бызшәа шьаҭас измоу аҵаратә система ҳҭахуп.

Аҵара асистема ахәыҷы ибызшәа анырра ӷәӷәа шанаҭо ара Аҧсны мацара акәӡам, Ҭырқәтәыла ҳдиаспора ахьеиланхогьы игәасҭахьеит. Уаҟагьы аҧсшәа ахьысҳахара иалагеит, аҧсуаа аҭырқәа школқәа ирҭало ианалага. Ашколқәа аадыртаанӡа аҧсшәа апроблема амаӡамызт. Аха иахьа уаҟа аҭагылазаашьа еиҳагьы еицәоуп…

Аҧсуа бызшәала ицәажәо аҧсуаа Аҧсны инхома, аҳәаанырцә инхома, рхыҧхьаӡара иагхо иахьалагаз иахҟьаны ҳҿаҧхьа ицәырҵит даҽа проблемак – аҧсшәа тәым бызшәак еиҧш арҵаразы акурсқәа раартра, аметодикатә цхыраагӡақәеи арҵага шәҟәқәеи аус рыдулара.

Тәым бызшәак аҳасабала ауаа аҧсшәа дырҵара – имариам зҵаароуп, избанзар ари ҳара ҳҟны иҿыцу хырхарҭоуп. Аҧсуа бызшәа аҿиара аҳәынҭқарратә фонд аҟны уи ирацәаны аус шадулоугьы, имаҷымкәа аусумҭақәеи ашәҟәқәеи шҭыжьугьы, системак аҳасабала макьана ишьақәгылам. Аҧсшәа инҭырҳәцааны иуҵартә еиҧш аметодикатә цхыраагӡақәеи арҵага шәҟәқәеи ҳамам. Аха сара агәра ганы сыҟоуп ҳбызшәа егьа уадаҩра иҭагылазаргьы, аҳәынҭқарратә ҵаҵӷәы аҭаны комплексла ҳазнеир, уи зҵар зҭаху аҧсуаа рыдагьы, егьырҭ амилаҭқәа рхаҭарнакцәагьы шырацәахо. Ҳара ҳхы, ҳбызшәа пату ҳзақәҵар, зегьы пату ҳақәырҵо иалагоит.

Абызшәа ззымдыруа ҳҿар ҩныҵҟала рхы ҟәныршьоит.

Ҳара ҳазыҟаҵазар, абызшәа дҳарҵартә еиҧш зегь рыла ҳахиазар, насгьы иахьырҭаху рдыруа амотивациа роур, изҵар зҭаху рхыҧхьаӡара рацәахоит. Ари, ҳәарада, аныхтә аҭахуп, аныхтә ахҭынҵатәуп. Ҳаамҭа иақәшәо арҵага шәҟәқәа аҧҵатәуп. Арҵаҩцәа рзын аметодикатә цхыраагӡақәа аҭахуп. Уи азы иҟаҵоугьы маҷӡам, аха иазхаӡом, араҟа махәҿеилыхла аус утәуп, арҵаратә система аҧҵараҿгьы, аҵаратә система аиҿкаараҿгьы. Иаарттәуп аҧсшәа арҵаразын ахә ахьыршәогьы, амала аҵара ахьырҵогьы акурсқәа. Ахә ашәара зылшогьы излымшогьы абызшәа дҳарҵарами. Акурсқәа еиқәыршәазароуп алабҿабатә хархәагақәа, арҵага шәҟәқәа, аудио-, видео-урокқәа рыла. Иахьатәи ауаҩы иҭахрақәа ирықәшәо. Убасҟаноуп аҿар аннеиуа, аҵара ргәы анақәыркуа. Насгьы, ирымҵар ада ҧсыхәа рымамкәа аҭагылазаашьа ҟаҵатәуп, ҳаҧсадгьыл аҟны инагӡоу тәылауааны рхы рбо иҟаларц азы.

Абызшәа арҵараҿы зегьы иреиҳау проблемоуп изҵо ииҵо абызшәа иахьеи-уахеи иахьимаҳауа. Иахьиҵо ауада дындәылҵыр, даҽа бызшәак наидыргалоит. Уи аамҭала абызшәа аҵара даара иароуеит. Абызшәа иуҵо зехьынџьара иануаҳауа даара уарманшәалоит, иуцхраауеит. Абызшәа зҵарц зҭаху ирыдгалатәуп I-тәи инаркны VII-тәи аҟынӡа аетапқәа рҵаразын арҵага шәҟәқәа. Аҿар рзы ҳаамҭазтәи атехнологиақәа ирықәшәо аурокқәа, ажәарқәа. Абарҭқәа зегьы рҟны иахьа макьаназы ҳаҧсыҽуп.

Ҳҳәынҭқарратә бызшәа ахархәара еиҳа-еиҳа иахьмаҷхо изыхҟьои изыдҳәалои апроблемақәа рацәоуп, аха уажәазы абра ихҳаркәшап. Ақәҿиарақәа рҧеиҧшзааит ҳҳәынҭқарратә бызшәа арҿиареи ахархәареи рҿы ицәырҵуа ауадаҩрақәа рыриашара знапы алаку зегьы!