Аҧсуаа ҳдоуҳатә феномен ахыҵхырҭақәа

Аҧсны аҳәаақәа иахьаҵкыс акыр иҭбаан. Аҧсуа жәлар рхыҧхьаӡара хынтә-ҧшьынтә еиҳан. Насгьы ажәлар реиҳараҩык ақыҭақәа рҿы инхон, еицәажәага бызшәас есымшагьы ирымаз аҧсшәа акәын. Атәым бызшәақәа амшын аҧшаҳәаҟны ахәаахәҭратә усқәа ракәын изыдҳәалаз. Ҳәарада, урҭ ҳбызшәа ианыруан, аха аҧсшәа шыҟаз иаанхон. 

Иахьа Аҧсны аҳра зуа атәым бызшәа атәы даҽакуп. Уи ирҵауланы аҧсуаа ирылаҽуа иалагеит. Ҳақалақьқәа рҿы изызҳауа ахәыҷқәа ишилак инаркны иарала ирацәажәо иалагоит. Аҧсшәа ақыҭақәа рҿы еицәажәагатә бызшәас иаанхеит акәымзар, ҳҳәынҭқарра аҩныҵҟа ҳажәлар рымаҵ зларуа даҽа бызшәоуп. Уи абызшәа амҽхак даара иарҭбааит, ҳбызшәа иагәҭасуама ҳҳәо аҟынӡа инеирц акгьы агӡам. 

Ара ауаҩы дыззааҭгылаша рацәоуп. Аҧсуа жәлар рмилаҭтә хдырра иагәыцәу аҧсуа бызшәа ахархәараҿы иахьа иҳамоу ауадаҩрақәа рылҵразы аҧшқа данилак агарашәа инаркны иалагатәуп. Афатә, ашәҵатәы, афольклор, амифологиа, акультура, аҵара зегьы аҧсшәа рышьаҭазароуп, аҧсуа цәа рыҟәнызароуп. Иеиҵагыло абиҧарақәа абарҭқәа зегьы аҧсышәала, ҳҳәынҭқарратә бызшәала ирызнаҳгозароуп. Иахьа ишцо ҳандәықәла, атәым культура ҳиааиуеит, иҳазгәамҭаӡакәа ҳаанахәоит, атәым бызшәа ҳаҵанарӡуеит. 

Абарҭқәа зегьы ирызхәыцны аҧсуа бызшәа ахархәараҿы ицәырҵуа ауадаҩрақәа рыӡбашьа аформақәа ирыхәаҧшны ҳинтеллигенциа рхаҭарнакцәа гәыҧҩык рҽеидкыланы Д. Гәлиа ихьӡ зху Аҧсуа ҭаацәаратә институт аҿы еиҿыркааит ауаажәларратә хеидкыла "Ахеиқәырхара". Уи ашәҟәы иҭагалоуп. Иамоуп ахатәы напхгараҭаратә структура, аҧҟаҧҵәа. Иазгәаҭоуп апрограммагьы. 

Ахеидкыла напхгаҩцәас иамоуп аҵарауаа Џьапуаҧҳа Ҭали, Хагәышь Баҭал, Занҭариа Владимир. 

Ҵаҟа ишәыдаагалоит абызшәеи амилаҭтә дунеихәаҧшышьеи шеидҳәалоу атәы даазҭгыланы аҵарауаҩ, Аҧсны ахада иабжьагаҩ Владимир Занҭариа ииҳәаз: 

"Амилаҭ рдоуҳаи, рыпсихологиеи, рбызшәеи – еилыхшьа змам, ишьҭибахуа, дара-дара ҩныҵҟала еидҳәалоу проблемақәоуп. Вильгельм фон Гумбольдт ҳәа дыҟан аҵарауаҩ ду XVIII-тәи ашәышықәсазы, уи иеҳаны абызшәа аҧсихологиа иазку аусумҭа ду аӡәгьы имыҩӡацт. Ажәлар ринтеллектуалтә лшарақәа ирыхәҭакуп абызшәеи адоуҳатә мчи ҳәа иҩуан Гумбольдт, еилаҵәаны иаҧырҵо анырра ду иҟарҵогьы убри оуп изызҳәоу. Амилаҭ рбызшәатә хдырра, ажәлар рбызшәатә дунеихәаҧшра – абарҭ атерминқәагьы иара иоуп иалазгалаз. 

Абарҭ аилкаарақәа даара акыр рыҵаркуеит ҳара ҳзыҳәангьы, избанзар ҳаҧсуа милаҭ рдунеихәаҧшра, рсахьаркыратә, ретикатә, рестеткатә дунеихәаҧшышьақәа – абарҭ зегь зырҿио абызшәоуп. Амилаҭтә дунеихәаҧшра абызшәада изҿиаӡом. Абызшәа амч, абызшәа анырра, ицәыргам, еилкаашьа змам, иҵаулаӡоу, зқьышықәсала зымаӡақәа реилкаара уадаҩу абызшәа анырреи амчи ҟамлакәа, амилаҭ рдунеихәаҧшышьа ҟалашьа амаӡам. Амилаҭ рыпсихологиагьы злашьақәгылоу абызшәалоуп. Ҳара иахьа иаабо хыхь-хьыхлатәи аҽыҭқәа роуп, аха ҵаҟатәи ҩныҵҟатәи ҳазлеибарку, гәынхәҵысҭалатәи ауаҩы идунеи зырҿио абызшәоуп, ишьа иалоуп, ида иалоуп. Абызшәа – ауаҩы ишьа-ида аус ахьыруа иаргьы убра аус ауеит, џьара аҽцәырганы, џьара аҽцәырымгаӡакәа. 

Ҭамара Шьаҟрыл-ҧҳа ҧсаҭа бзиа илҳәалон ажәытәтәи абырзен бызшәа иаҵаз алогика еилукаарц уҭахызар, аҧсуа бызшәа алогика удыруазар ауп ҳәа, аматематикатә логика апринципқәа рыла дазнеиуеит. Цқьа инагӡаны аарҧшыха лмоузаргьы, лусумҭақәа иаҳдырбоит макьана ҳбызшәа злаҭҵаам ахырхарҭақәа шырацәоу. Убри аҟнытә амилаҭ психологиеи, адоуҳаи, адунеихәаҧшреи инагӡаны, ихаҭәааны ҿиашьа рымаӡам, абызшәа амаӡақәа ҭаҳамҵаакәа. Убри аганахьала иҵегь иаҳҳәаша даара рацәоуп. 

Ҳаҧсуа жәлар рашәақәа ҳарзыӡырҩыпи, шәышықәсала иааиуа. "Ахәрашәоума", "Ахрашәоума", "Смыр Гәдиса иашәа" уҳәа, егьырҭ зегьы ҳарзыӡырҩыпи – идырҿио адоуҳатә феномен закәу… Измыӡи шәышықәсала убарҭ ашақәа, адунеи здыршанхои, издыргачамкуеи? Германиоума, Иапониоума абызшәа раҳаӡом, аха ахыуҳәа иаргылоит. Избанзар ажәлар рдоуҳамч абызшәалоуп излааиуа. Абызшәа мыҿиазҭгьы, ашәа ахала изҿиаӡомызт. Аҧхьа убра иит. Сгәанала, ари изызхьаҧштәу, ҳаҧхьаҟа инарҵауланы иҭҵаатәу зҵаароуп".